Гэта былі рукапісы літаратурных твораў і навуковых працаў, якія не прайшлі савецкую цэнзуру ці былі сканфіскаваныя падчас ператрусаў і арыштаў у часе масавых рэпрэсіяў.
Дакладна вядома, што непасрэдны ўдзел у акцыі бралі супрацоўнікі НКВД Абрамчык, Гарбацэвіч, а таксама намесьнік начальніка ўнутранай турмы Сакалоў, якія падпісалі акт аб зьнішчэньні «рэчавых доказаў».
У вогнішча кінулі ўсё, што палічылі небясьпечным для рэжыму — вынікі шматгадовай творчай працы гісторыкаў і пісьменьнікаў так званай «першай хвалі» нацыянальнага адраджэньня. У агні незваротна загінула ўнікальная культурная спадчына Беларусі.
У агні незваротна загінула ўнікальная культурная спадчына Беларусі
У менскім вогнішчы 1937 году згарэлі ўнікальныя творы беларускай літаратуры. Зьнішчаныя, сярод іншых, рукапісы гістарычнай драмы «Рагнеда» і працяг раману «Крывічы» клясыка прозы Міхася Зарэцкага. Разам зь імі згарэлі творы дзясяткаў іншых рэпрэсаваных пісьменьнікаў: Сымона Баранавых, Анатоля Вольнага, Платона Галавача, Уладзіслава Галубка, Цішкі Гартнага, Сяргея Дарожнага, Алеся Дудара, Тодара Кляшторнага, Майсея Кульбака, Валерыя Маракова, Ізі Харыка, Міхася Чарота і многіх іншых беларускіх аўтараў. Гэтыя імёны — цьвет нацыянальнай літаратуры 1920-х гадоў, іхныя творы стваралі падмурак беларускай культуры. Зьнішчэньне іхных рукапісаў фактычна абарвала далейшы літаратурны шлях цэлага пакаленьня.
Аўтары спаленых рукапісаў падзялілі лёс сваіх твораў — амаль усіх іх рэпрэсавала савецкай уладай. Некаторыя, ня вытрымаўшы нялюдзкіх катаваньняў, памерлі ў турмах і сталінскіх лягерах, іншых жа хутка расстралялі энкавэдысты. Стала вядомай і знакавай трагедыя «Ночы расстраляных паэтаў» — у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году, напярэдадні 20-годзьдзя кастрычніцкай камуністычнай рэвалюцыі, у сутарэньнях «амэрыканкі» супрацоўнікі НКВД расстралялі больш за сто прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі.
Сярод забітых у тую «чорную ноч» былі прынамсі 22 беларускія літаратары і паэты — у тым ліку Міхась Чарот, Тодар Кляшторны, Анатоль Вольны, Платон Галавач, Алесь Дудар і іншыя, чые творы ўжо ператварыліся ў попел пасьля жнівеньскага паленьня рукапісаў. Такім чынам, за некалькі месяцаў 1937 году савецкі рэжым пасьлядоўна зьнішчыў і саміх творцаў, і плён іхнае працы. За вельмі кароткі тэрмін была фактычна вынішчана інтэлектуальная эліта нацыі, страта якой была непапраўнаю для беларускае культуры.
Варта адзначыць, што хваля рэпрэсіяў зьнішчыла ня толькі саміх беларускіх дзяячоў, але нават тых, хто выконваў гэтыя злачынныя загады. Паводле дасьледаваньняў гісторыка Леаніда Маракова, бальшавікі імкнуліся схаваць сьляды свайго тэрору — пасьля расправы над інтэлігенцыяй яны перастралялі і значную частку выканаўцаў гэтых акцый, саміх супрацоўнікаў НКУС.
Пра трагедыю спаленых кніг і рукапісаў сёньня вядома дзякуючы архіўным дакумэнтам і дасьледаваньням Леаніда Маракова і іншых. У асабовых справах рэпрэсаваных пісьменьнікаў, якія захоўваліся ў архіве КДБ, захаваліся афіцыйныя даведкі аб зьнішчэньні сканфіскаваных матэрыялаў. Кожнага арыштаванага літаратара ўлады абвінавачвалі ў «здрадніцкай» дзейнасьці, а ўсе яго рукапісы, лісты, нататнікі і нават фатаздымкі лічыліся «рэчавымі доказамі» віны.
Рукапісы, лісты, нататнікі і нават фатаздымкі лічыліся «рэчавымі доказамі» віны іх аўтара
Паводле інфармацыі з дасьледаваньняў да справы кожнага рэпрэсаванага была далучаная даведка пра тое, што ўсе гэтыя матэрыялы былі зьнішчаныя 1 жніўня 1937 года паводле спэцыяльнага акту, падпісанага згаданымі супрацоўнікамі НКВД Абрамчыкам, Гарбацэвічам і Сакаловым. Іншымі словамі, маштабнае вогнішча ў двары «амэрыканкі» не было стыхійным выпадкам — яно стала вынікам загадзя заплянаванай апэрацыі ліквідацыі «крамольнай» літаратуры.
Пра ўражальны аб’ём страчанай спадчыны даюць уяўленьне нават фрагмэнтарныя зьвесткі з архіваў. Паводле кнігі дасьледніка Леаніда Маракова «Толькі адна ноч», які абагульніў сьведчаньні з рассакрэчаных справаў, пры ператрусах канфіскоўвалі цэлыя бібліятэкі і рукапісныя архівы літаратараў.
Да прыкладу, пры арышце Міхася Зарэцкага сьледчыя забралі яго рукапіс у 3129 старонак, каля 953 старонак асабістай перапіскі, а таксама амаль 200 кніг (сярод якіх 83 асобнікі з аўтографамі і 36 уласных выданьняў аўтара).
У паэта Міхася Чарота сканфіскавалі вялікую частку хатняга архіву: 210 нумароў часопісаў, 85 кніг, 127 старонак лістоў і цэлы пачак уласных вершаваных рукапісаў. Усё гэтае найбагацейшае дакумэнтальнае сьведчаньне літаратурнага жыцьця было зьнішчана ў агні 1 жніўня 1937 году, пакінуўшы пасьля сябе толькі сьпіс назваў ды лічбаў у пратаколах НКВД.
Тым ня менш, дасьледнікі й нашчадкі рэпрэсаваных ня страчваюць надзеі адшукаць хаця б нешта з страчанага. Некаторыя рукапісы нечакана ўсплылі праз дзесяцігодзьдзі: ужо ў 1980-я гады супрацоўнікі КДБ прыватным чынам перадалі беларускім пісьменьнікам асобныя знойдзеныя матэрыялы. Так, паводле ўспамінаў, паэт Сяргей Грахоўскі атрымаў з рук супрацоўніка спэцслужбаў шчымлівы рукапіс «Аповесьці для сябе» — аўтабіяграфічную аповесьць Барыса Мікуліча, які загінуў ад сталінскіх рэпрэсіяў.
Форум